इतिहासकै खराब आर्थिक संकटको सामना गर्दै श्रीलंका, विदेशी ऋण तिर्न नसके के होला ?

एजेन्सी ३० चैत्र २०७८।

श्रीलंकाले आफ्नो ७० वर्षको स्वतन्त्र इतिहासमा सबैभन्दा खराब आर्थिक संकटको सामना गरिरहेको छ । अब उसले अस्थायी रूपमा आफ्नो विदेशी ऋण नतिर्ने घोषणा गरेको छ।

कोरोना महामारी र युक्रेन युद्धको प्रभावका कारण ऋणीहरुलाई ऋण तिर्न ‘असम्भव’ भएको अधिकारीहरुले बताएका छन् । यस दक्षिण एसियालीका देशमा खाद्यान्नको अभाव, बढ्दो मुद्रास्फीति र विद्युत् अभावका कारण ठूलो मात्रामा प्रदर्शन भएका छन् ।

श्रीलंकाले अर्थतन्त्रलाई ट्रयाकमा ल्याउन अर्को हप्ता अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोष (आईएमएफ) सँग ऋण योजनाहरू छलफल गर्न गइरहेको छ । श्रीलंकाको विदेश मन्त्रालयले सन् १९४८ मा बेलायतबाट स्वतन्त्र भएदेखि नै ऋण चुक्ता गर्ने “खराब रेकर्ड“ नरहेको बताएको छ ।

“हालसालैका घटनाहरूले श्रीलंकाको वित्तीय स्थितिलाई खराब बनाएको छ जसले बाह्य सार्वजनिक ऋण दायित्वहरूको चुक्ता गर्न असम्भव बनाएको छ,“ यसले सोमबार जारी गरेको विज्ञप्तिमा भनिएको छ ।

गत महिनासम्म श्रीलंकाको ऋण दिगो नभएको आईएमएफले मूल्याङ्कन गरेको मन्त्रालयले स्वीकार गरेको छ । विज्ञप्तिमा भनिएको छ, “सरकारले आफ्ना सबै बाह्य र वर्तमान ऋणमा असाधारण कदम चालेको छ, तर यो अब दिगो नीति नरहेको स्पष्ट छ,“ विज्ञप्तिमा भनिएको छ ।

“यी जिम्मेवारीहरूको व्यापक पुनर्संरचना आवश्यक हुनेछ।“ ऋण नतिर्ने निर्णयलाई क्रेडिट रेटिङ एजेन्सीहरूले अझै पनि डिफल्ट मानेका छैनन् । यसको मतलब श्रीलंकालाई आधिकारिक रूपमा अझै डिफल्टर घोषणा गरिएको छैन ।

एस एन्ड पी ग्लोबल रेटिङ एजेन्सीका अनुसार यस चरणमा केही भन्न सकिँदैन’। जनवरीमा, यो मूल्याङ्कन एजेन्सीले श्रीलंकाको रेटिङ घटायो र भन्यो कि श्रीलंका “आफ्नो वित्तीय प्रतिबद्धताहरू पूरा गर्न अनुकूल व्यापार, वित्तीय र आर्थिक अवस्थाहरूमा निर्भर छ जुन हाल धेरै कमजोर छ ।

मूडीज र फिच रेटिङ्सले यसबारे उनीहरूको प्रतिक्रिया जान्न चाहेको थियो तर उनीहरूले यसबारे कुनै प्रतिक्रिया दिएका छैनन् । एसिया सेक्युरिटीजका लक्षिनी फर्नान्डोले श्रीलंका सरकारको कदमको स्वागत गर्दै यो ’हार्ड डिफल्ट भन्दा राम्रो विकल्प’ भएको बताए ।

फर्नान्डोले भने, “हामी यो घोषणा पछि पूर्वनिर्धारित वा प्रतिबन्धितको कारणले श्रीलंकाको हालको रेटिङ घट्ने आशा गर्छौं। उनले अर्को हप्ता श्रीलंकाले ७ करोड ८० लाख अन्तर्राष्ट्रिय ऋणपत्र तिर्नुपर्ने कुरा पनि औंल्याए ।

श्रीलंकासँग मार्चको अन्त्यमा १ अर्ब ९३ करोड डलरको विदेशी मुद्रा थियो भने यो वर्ष ४ अर्ब डलरको विदेशी ऋण तिर्न बाँकी छ । त्यहाको केन्द्रीय बैंकले बढ्दो मूल्य वृद्धि र अत्यावश्यक वस्तुहरूको अभावको सामना गर्न मद्दत गर्न ब्याज दर झन्डै दोब्बर भएको बताएको छ । यसको सामाना गर्नका लागि श्रीलंकाले विदेशी ऋण तिर्न अस्वीकार गरेको छ । यसको मतलब उसले आफूलाई एक प्रकारको डिफल्टर घोषणा गरेको छ तर आधिकारिक डिफल्टर मान्न सकिँदैन ।

ल्याटिन अमेरिकी देश अर्जेन्टिनाले सन् २००० देखि २०२० सम्म दुई पटक डिफल्ट गरेको छ । ग्रीस सन् २०१२ मा डिफल्टर बनेको थियो। सन् १९९८ मा रुस, २००३ मा उरुग्वे, २००५ मा डोमिनिकन रिपब्लिक र २००१ मा इक्वेडरमा पनि यस्तो स्थिति आएको थियो ।

अक्टोबर ९, २०२२ मा अमेरिकी अर्थशास्त्री केनेथ रोगोफले अमेरिकी मिडिया संगठन एनपीआरको कार्यक्रमका होस्ट रोबर्ट स्मिथले भने कुनै पनि देशको लागि पूर्वनिर्धारित हुनु सामान्य हो । रोगोफले भने कि यो सयौं पटक हुन्छ ।

रोगोफले भने, “धेरै देश डिफल्ट भइसकेका छन् र उनीहरूलाई थाहा पनि छैन । ती देशका इतिहासका पुस्तकहरूमा पनि यसको उल्लेख छैन । धेरै देशहरू कम्तिमा एक वा दुई पटक डिफल्ट भएका छन् । यो किनभने ऋणदाताले त्यो देशबाट व्यापार बन्द गर्दैन । जुन देशमा ऋण बढ्दै जान्छ । त्यो देशले अरुको जस्तै व्यापार बन्द गर्दैन । उसले केही न केही ऋण तिरेर व्यापार जारी राख्छ ।

रोगोफले भने, “एउटा देशसँग डिफल्टर हुने अवस्थाको सामना गर्ने धेरै तरिकाहरू छन्। अधिकांश देशका अर्थमन्त्रीहरूले उनीहरूसँग ऋण चुक्ता गर्न पैसा नभएको घोषणा गर्छन् । यस्तो अवस्थामा अर्थमन्त्री केही भन्न सक्ने अवस्थामा छैनन् । जब कुनै देश आफैंलाई डिफल्टर घोषणा गर्न बाध्य हुन्छ । त्यो ठूलो घटना हो । कहिलेकाहीँ यस्तो समय आउँछ कि त्यहाँबाट बाहिर निस्कने कुनै उपाय छैन ।

वास्तवमा, रोगोफले डिफल्टर घोषित हुनु र बाँच्ने बीचमा धेरै राम्रो रेखा रहेको भनिरहेका छन् । अर्जेन्टिनाले २००१ मा आफ्नो ऋण तिर्न अस्वीकार गरेको थियो । यसपछि अर्जेन्टिनामा ठूलो ऋण तिर्न बाँकी थियो । बेरोजगारीका कारण जनता सडकमा उत्रिएर हिंस्रक आन्दोलन गरिरहेका थिए । अर्जेन्टिनामा जे भया । त्यो संसारभरका ऋणदाताहरूका लागि दुःस्वप्न जस्तै थियो र अहिले श्रीलंकाले पनि त्यही अवस्थाको सामना गरिरहेको छ ।

जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालयका अर्थशास्त्रका प्राध्यापक अरुण कुमारले एक रिपोर्टलाई डिफल्टको अर्थ बताएका छन । उनले त्यसमा भनेका छन्, ‘डिफल्ट हुनुभनेको तपाईको क्रेडिट रेटिङ लगातार खराब हुँदै गइरहेको हो । अहिले श्रीलंकामा के भइरहेको छ भने अन्तर्राष्ट्रिय वित्तीय संस्थाहरूले त्यो देशमा विश्वास गुमाउँछन् र ऋणदाताहरूले ऋण चुक्ता मिति बढाउन अस्वीकार गर्छन् । क्रेडिट रेटिङ खराब भए ऋण दिन कोही तयार हुँदैनन् । बीबीसी हिन्दी