कर्णालीका महिलाको जीवन : बाह्रै महिना काम, मात्र दुई महिना माम

रामचन्द्र न्यौपाने

डोल्पा : ३० कात्तिक
कर्णाली क्षेत्रमा बसोबास गर्ने महिलाको जनजीवन ज्यादै कष्टकर छ। उनीहरुको जीवन बाह्रै महिना खेतबारीकै काममा बित्दछ।  कामै कामको ध्याउन्नले वर्षमा एकपटक आउने चाडपर्व कतिखेर आउँछ कतिखेर जान्छ पत्तै नहुने त्रिपुराकोट गाविसमा बस्ने स्थानीय कालीका उपाध्यायले बताइन्। यहाँका महिलालाई घरको कामकाजले बिरामी पर्दा सिटामोल किन्नेसम्म फुर्सद पनि नहुने उपाध्यायको भनाइ छ। यसले गर्दा विभिन्न खाले दीर्घरोगबाट सङ्क्रमित हुनुपरेको उनले बताइन्।

परम्परागत प्रणालीको खेतीले यहाँका महिलाको जीवन झनै कष्टकर बनाएको र सधैँ खेतमा खट्दा पनि उत्पादन दुई महिना खान नपुग्ने हुने गरेको उपाध्यायले बताइन्। एकातिर खेतबारीको कामको चाप, अर्कोतिर महिलाले मात्र काम गर्नुपर्छ भन्ने गलत मानसिकता पुरुषमा हावी भएकाले ग्रामीण महिला झनै समस्यामा परेको गाविसस्तरीय महिला सञ्जाल त्रिपुराकोटकी अध्यक्ष दिलमाया विष्टले बताइन्।  बालबच्चालाई स्याहार्नेदेखि खेतबारीको काम हुँदै चुलोचौकासम्म आफैँ गर्नुपर्ने यहाँका महिलाको नियति भएको विष्टले बताइन्। त्यसमाथि कर्णालीका दलित महिलाको अवस्था झन दर्दनाक भएको र सानैमा बिहे गराइदिने यहाँको प्रचलनले २० वर्ष नकाट्दै चार पाँचवटा बच्चाको आमा बन्नुपर्ने अवस्था भएको उनले बताइन्।  ‘चेतनाको कमीले उनीहरुको शरीर बच्चा जन्माउने मेसिनजस्तै सावित भएको छ’, उनले थपिन्। दलित समुदायको आर्थिक अवस्था कमजोर भएकाले कापी कलम किन्ने पैसाको अभावमा कलिलै उमेरमा पढाइ लेखाइबाट वञ्चित हुने र बिहे गराइदिने यहाँका प्रचलनले महिलाको जीवन एकदमै कष्टकर भएको दलित सङ्घ केन्द्रीय सदस्य राजीमान सार्कीले बताए।  राजनीतिक चेतनाको हिसाबमा कुरा गर्ने हो भने पनि उनीहरु निकै नै पछाडि रहेको सार्कीले बताए। ‘सामान्य लेखपढ पनि नगरेरै बिहे गर्नाले उनीहरुलाई रोजगारीको अवसर पनि मिल्दैन, यसले गर्दा उनीहरुको आर्थिक अवस्था अत्यन्तै नाजुक छ, अतः उनीहरुले बिहान बेलुकी छाक टार्नका लागि अर्काको मजदुरी गर्नुको विकल्प छैन’, उनले भने। यहाँका महिलाको चैत महिनादेखि सुरु भएको काम पुस माघको अत्यन्तै चिसो हिमपात हुने समयसम्म पनि निरन्तर चलिरहन्छ। त्रिपुराकोट गाविस-१ मा बस्ने हरि सार्कीको पीडा सुन्दा जो कसैको आँखा रसाउँछ। कामको चापले उनलाई खाना खाने फुर्सद पनि छैन। दैनिक मेसिनजस्तै खेतबारीको काममा खट्नु पर्दछ।  “बिहानै चुलोचौको गरिसकेपछि काममा निस्कन्छु। दिउँसो समय निकालेर खाना खान्छु, फेरि बच्चा पिठ्युँमा बोकेर काममा निस्कन्छु।

निरन्तरको काम र असन्तुलित खानपानले शरीर सुक्दै गएको छ, स्वास्थ्य बिग्रदै गएको छ, के गर्नु जति काम गरेपनि वर्षभरिको खेतीले दुई महिना पनि राम्रोसँग खान पुग्दैन, बाँकी महिना अरुको मजदुरी गर्नुपर्दछ,” सार्कीले बताइन्।  दलित महिला त प्रतिनिधि पात्र मात्र हुन् कर्णालीका सम्पूर्ण महिलाको पीडा उस्तै हो, भौगोलिक रुपमा विकट भएकाले सहर बजारको जस्तो जनजीवन सहज छैन। पिठ्युँमा भारी, निधारमा नाम्लो कहिल्यै छुट्दैन उनीहरुको।  यहाँका महिला उत्थानको लागि च्याउ जस्तै खोलिएका गैरसरकारी संस्थाले पनि खासै उपलब्धिमूलक काम गर्न नसकेको सरोकारवालाको बुझाइ छ। खाली तीनले यहाँका महिला, बालबालिकाको तस्बिर बेचेर डलर कुम्ल्याउने गरेको उनीहरुको आरोप छ।  यिनीहरुको सशक्तीकरणका लागि सरकारी तवरबाट नीति नियम बने तापनि व्यवहारमा उतार्न नसकिएको दलित अधिकारकर्मी मनबहादुर सार्कीले बताए। शरीरले थेग्न नसक्ने काम, त्यसमाथि सासमात्र जोगाउने किसिमको खानपानले उनीहरुको स्वास्थ्य अवस्था अत्यन्तै नाजुक भएको सार्कीको भनाइ छ।  चेतनाको कमीले गर्दा निरन्तरको धुम्रपानले उनीहरुको स्वास्थ्य थप खतराको मुखमा पुगिरहेको उनले बताए। यहाँका महिला चुलोचौकोमा मात्र सीमित भएकाले हरेक प्रकारको विकास, निकास तथा राज्यको संरचनामा महिला सहभागिता कानुनमा मात्र सीमित रहेको स्थानीय युवा हिम हमालले बताए।  देशका कुना कन्दरामा दर्दनाक जीवन बिताइरहेका उनीहरुको उत्थानका लागि सीपमूलक तालिम प्रदान गरेर उनीहरुलाई आत्मनिर्भर बनाउन सक्ने हो भने उनीहरुको जीवनस्तर माथि उठ्ने उनको बुझाइ छ। रासस